طول امل

«طول امل» و به تعبیر دیگر «آرزوهاى دور و دراز» از مهمترین رذایل اخلاقى است که انسان را به انواع گناهان آلوده مى کند، از خدا دور مى سازد، به شیطان نزدیک مى کند و گرفتار عواقب خطرناکى مى سازد. امید و آرزو که در اصل خود رمز حرکت و تلاش انسانهاست و سرزمین دل انسان را زنده نگه مى دارد، اگر از حد بگذرد به صورت سیلابى ویرانگر درمى آید و همه چیز را با خود مى برد و سرانجام انسان را غرق دنیاپرستى و ظلم و جنایت و گناه مى کند.

آرزوهای ناپسند در قرآن

آرزوهای ناپسند به دلبستگی‌هایی گفته می‌شود که بیشتر ذهنی‌، غیرمعقول‌، کودکانه و دسترسی به آن‌ها بسیار بعید است‌. آرزو اگر از حد بگذرد و به صورت آرزوی دور و دراز درآید، بدترین عامل انحراف و بدبختی است‌ و درست همانند آب باران است که اگر از حد گذشت مایه غرق شدن و نابودی خواهد شد. این آرزوی کشنده همان است که قرآن کریم می‌فرماید: «رُبَمَا یوَدُّ الَّذِینَ کفَرُوا لَوْ کانُوا مُسْلِمِینَ * ذَرْهُمْ یأْکلُوا وَیتَمَتَّعُوا وَیلْهِهِمُ الْأَمَلُ فَسَوْفَ یعْلَمُونَ». کافران (هنگامی که آثار شوم اعمال را ببینند) چه بسا آرزو می‌کنند مسلمان بودند! بگذار آن‌ها بخورند و بهره گیرند و آرزوها آنان را غافل می‌سازد ولی بزودی خواهند فهمید.

شاخص‌های آرزوهای ناپسند، درست ضد شاخص‌های آرزوهای پسندیده است‌. به علاوه این­ که آرزوهای ناپسند آثاری هم­چون غفلت از یاد خدا، بازداشتن از حقایق‌، فراموشی از مرگ و قیامت‌ به بطالت گذراندن عمر، اضطراب و تشویش خاطر و... دارد.

امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: «مَنْ أَطَالَ الْأَمَلَ أَسَاءَ الْعَمَلَ». هر کس آرزویش را طولانی کند عملش را زشت و ناپسند می­ گرداند.

چون اگر انسان در زندگی بلند پرواز بود و خواسته ای بالاتر از حد امکانات و توانایی خود داشت و اصرار بر رسیدن به آن به هر قیمت و از هر راهی داشت، مجبور است همه حریم­ها را بشکند و به هر وسیله­ ای متوسل گردد تا به خواسته خود برسد و طبیعی است که چنین انسانی نمی ­تواند در چارچوب شرع و دین و عقل حرکت کند و اعمالش از حکم دین و عقل پیروی نمی ­کند، در نتیجه اعمالش زشت و ناپسند و ناگوار می ­گردد.

طول امل در روایات

• پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله «طول امل» را یکى از دو دشمن بسیار خطرناک براى انسانها شمرده و فرموده است: «إِنَّ أَشَدَّ مَا أَخَافُ عَلَیکمْ خِصْلَتَانٌ اِتِّبَاعُ الْهَوى وَ طُولُ الاَْمَلِ، فَاَمَّا اتِّبَاعُ الْهَوى فَاِنَّهُ یعْدِلُ عَنِ الْحَقِّ، اَمَّا طُولُ الاَْمَلِ فَاِنَّهُ یحبب الدُّنْیا؛ شدیدترین چیزى که از آن بر شما مى ترسم دو خصلت است: پیروى از هوا و آرزوى طول و دراز زیرا هواپرستى شما را از حق بازمى دارد و اما آرزوى دور و دراز شما را حریص بر دنیا مى کند».
• همچنین پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله مى فرماید: «اَرْبَعَةٌ مِنَ الشَّقَاءِ جُمُودُ الْعَینِ وَ قَسَاوَةُ الْقَلْبِ وَ طُولُ الاَْمَلِ وَالْحِرْصِ عَلَى الدُّنْیا؛ چهار چیز است که نشانه شقاوت و بدبختى انسان است: خشک بودن چشمها (به گونه اى که هرگز از خوف خدا اشکى نریزد) و سنگدلى و آرزوهاى دراز و حرص بر دنیا».

• در حدیث دیگرى از فاطمه بنت الحسین از پدرش امام حسین علیه السلام از جدش رسول خدا صلى الله علیه و آله چنین آمده است: «اِنَّ صَلاَحَ اَوَّلِ هَذِهِ الاُْمَّةِ بِالزُّهْدِ وَالْیقِینِ وَ هَلاَک آخِرِهَا بِالشُّحِّ (بِالشَّک) وَالاَْمَلِ!؛ دو عامل سبب اصلاح (و پیروزى) آغاز این امت شد که یکى زهد (و ترک وابستگى به دنیا) بود و دیگرى ایمان و یقین محکم و آنچه باعث هلاکت (و شکست) آخر این امت مى شود بخل (شک) و آرزوهاى دراز است». بدیهى است ایمان و یقین محکم، به اضافه بى اعتنایى به زرق و برق دنیا، سبب شد که مسلمانان نخستین به هنگام ورود در میدان جهاد از هیچ چیز پروا نکنند، جز خدا را در نظر نگیرند و جز براى خدا شمشیر نزنند و هرگز پشت به دشمن ننمایند و این عامل مهم پیروزى آنان بود. ولى هنگامى که آرزوهاى دراز و دلبستگى ها و دلدادگى ها نسبت به ظواهر دنیا جاى «زهد» را گرفت و شک و تردید به جاى یقین نشست، عقب گردها و شک ها شروع شد و امروز هم براى تجدید عظمت نخستین، راهى جز احیاى دو اصل نخست نیست.

• در حدیث دیگرى از همان امام بزرگوار آمده است: «کذَّبَ مَنِ ادَّعَى الاِْیمَانَ وَ هُوَ مَشْغُوفٌ مِنَ الدُّنْیا بِخِدَعِ الاَْمَانِىِّ وَ زُورِ الْمَلاَهِىِّ؛ دروغ مى گوید کسى که ادعاى ایمان مى کند در حالى که به خاطر خدعه هاى آرزوها و سرگرمى هاى باطل، دلباخته دنیا شده است»! روشن است که دلباختگان آرزوها ناگزیرند براى وصول به آنها همه چیز را بدست فراموشى بسپارند و از همین جا رخنه در ایمان آنها پیدا مى شود.

اسباب آرزوهای دراز

برخی از اسباب آرزوهای دراز عبارتند از:

جهل و بی‌خبری:

جهل انسان نسبت به دنیا، قدرت و لطف خدا، آخرت و نعمت‌های بی‌پایان آن و همچنین نسبت به وضع خویش و عدم توجه به این حقیقت که هر لحظه ممکن است پایان عمر او فرارسد، او را به وادی آرزوهای دراز می‌کشاند. امام علی علیه‌السلام می‌فرماید: «اتَّقُوا خِدَاعَ الْآمَالِ فَکمْ مِنْ مُؤَمِّلِ یوْمٍ لَمْ یدْرِکهُ وَ بَانِی بِنَاءٍ لَمْ یسْکنْهُ وَ جَامِعِ مَالٍ لَمْ یأْکلْهُ؛ از فریب آرزوها بپرهیزید. چه بسیار کسانی که آرزو داشتند روزی را (در آغوش ناز و نعمت بگذارنند) و هرگز به آن نرسیدند. چه بسیار کسانی که خانه و قصری ساختند ولی هرگز در آن ساکن نشدند و چه بسیار کسانی که اموال زیادی اندوختند ولی هرگز از آن نخوردند».

حب دنیا:

هنگامی که دلبستگی‌ نسبت به ظواهر دنیا جای «زهد» را گرفت و انسان در زرق و برق دنیا غرق شد، کم‌کم‌ از خدا غافل می‌شود و زشتی‌ها در نظرش به صورت زیبایی جلوه می­ کند و او را گرفتار آرزوهای دور و دراز می‌سازد، لذا حق را بدست فراموشی سپرده و به آن پشت می ­کند.

آثار و پیامدهای طول امل

ارتکاب گناه:

رسیدن به آرزوهای دراز معمولاً از طریق مشروع غیرممکن است، بنابراین گرفتاران این رذیله اخلاقی خود را ناگزیر می­ بینند که در کسب درآمدها چشم بر هم نهند و حلال و حرام را شناسایی نکنند و از غصب حقوق دیگران، خوردن اموال یتیمان، کم‌فروشی، رباخواری، رشوه‌ و مانند این امور ترسی نداشته باشند. در روایت آمده است: «مَنْ طَالَ أَمَلُهُ سَاءَ عَمَلُه؛‌ و مَنْ قَصُرَ أَمَلُهُ حَسُنَ عَمَلُه‌؛ کسی که آرزویش دراز باشد عملش بد می‌شود و کسی که آرزویش کوتاه باشد عملش نیک خواهد بود».

قساوت قلب:

طول امل انسان را از خدا غافل می‌کند و به دنیا حریص می‌سازد و آخرت او را بدست فراموشی می‌سپارد و این ها همه اسباب سنگدلی و قساوت است. به همین دلیل در حدیثی آمده است که خداوند به موسی علیه‌السلام فرمود: «یا مُوسَى لَا تُطَوِّلْ فِی الدُّنْیا أَمَلَک فَیقْسُوَ قَلْبُک وَالْقَاسِی الْقَلْبِ مِنِّی بَعِیدٌ؛ ای موسی! آرزوی خود را در دنیا طولانی نکن که قسی­ القلب خواهی شد و قسی ­القلب از من دور است».

فراموشی مرگ و آخرت:

این اثر به خوبی در زندگی آنها که گرفتار این رذیله اخلاقی هستند نمایان است؛ هرگز نه سخنی از مرگ بر زبان می‌رانند و نه در فکر آخرتند بلکه دائماً در گرداب غفلت غوطه‌ ورند. امیرمؤمنان علی علیه‌السلام می‌فرمایند: «طُولُ الْأَمَلِ ینْسِی الْآخِرَة؛ آرزوی طولانی، آخرت را از یاد می ­برد».

داشتن زندگی پر رنج:

هر قدر آرزوها طولانی­تر باشد تهیه مقدمات بیشتری را می‌طلبد. همچنین صرفه‌جویی بیشتری برای حفظ اموال و ثروت‌ها جهت رسیدن به آن آرزوهای دور و دراز لازم است و نتیجه این ­دو، یک زندگی توأم با درد و رنج و سخت‌گیری و بخل بر خود و خانواده و توأم با تلاش شبانه‌روزی بی‌رویه خواهد بود و انسان را از بهره‌گیری از نعمت‌های الهی محروم می‌سازد.

امیرمؤمنان علی علیه السلام در این مورد می فرماید: «مَنْ کثُرَ مُنَاهُ کثُرَ عَنَاؤُه‌؛ کسی که آرزوهایش زیاد باشد، تعب و رنج او فزونی خواهد یافت‌».

زندگی ذلت‌بار:

صاحبان آرزوهای دراز ناچارند شخصیت انسانی خود را درهم شکنند و برای رسیدن به مقصود خیالی در برابر هر کسی خضوع کنند و دست التماس به سوی این و آن دراز نمایند و به زندگی ذلت‌بار تن دهند. امیرمؤمنان علی علیه السلام در این مورد می فرماید: «ذُلُّ الرِّجَالِ فِی خَیبَةِ الْآمَال‌؛ خواری مردان در ناکامی آرزوهاست‌».

محروم بودن از درک حقایق:

آرزوهای دراز همچون سرابی است که تشنگان را در بیابان زندگی به دنبال خود می‌کشانند و چهره‌ واقعیت‌ها را به گونه‌ای دروغین نشان می‌دهند و انسان به خاطر آنها درک نمی‌کند کجاست و به کجا می‌رود؟ وظیفه‌اش در برابر این سرنوشت چیست؟

حضرت علی علیه‌السلام می‌فرمایند: «الْأَمَانِی تُعْمِی عُیونَ الْبَصَائِر؛ آرزوهای دراز دیدگان بصیرت را نابینا می‌کند. کسی می‌تواند چهره زیبای حقیقت را آن­گونه که هست ببیند و به سرچشمه زلال معرفت برسد که دیده عقل خود را با حجاب آرزوها نپوشاند».

کفران نعمت‌:

آرزوهای دراز، انسان را به آن‌چه ندارد و شاید هرگز به ­آن نمی‌رسد دلبند می‌سازد. به همین دلیل آن‌چه از نعمت‌های الهی در دست دارد کوچک می‌شمارد و نسبت به آنها بی‌اعتنا می‌شود و این کفران نعمت، پیامدهای شومی در دنیا و آخرت برای او دارد. امیرمؤمنان علی علیه السلام در این مورد می فرماید: «تَجَنَّبُوا الْمُنَى فَإِنَّهَا تَذْهَبُ بِبَهْجَةِ نِعَمِ اللَّهِ عِنْدَکمْ وَ تُلْزِمُ اسْتِصْغَارَهَا لَدَیکمْ وَ عَلَى قِلَّةِ الشُّکرِ مِنْکم‌؛ از آرزوهای دراز بپرهیزید که زیبایی نعمت‌های الهی را از نظر شما می‌برد و آنها را نزد شما کوچک می‌کند و به کمی شکر (و کفران نعمت) از سوی شما منتهی می‌شود!».

درمان طول امل

1. توجه به آخرت و یاد مرگ.
2. انسان خود را بشناسد و بداند موجودی آسیب‌پذیر است که فاصله میان مرگ و زندگی او بسیار کم است.
3. توجه به بی‌اعتباری دنیا و کم‌کردن علاقه به آن.
4. مطالعه پیرامون پیامدهای بسیار شوم‌ آرزوهای دراز.
5. واقع­‌بین بودن و برنامه‌ریزی کردن بر طبق واقعیت‌ها، امکانات و استعدادها، نه بر اساس خیالات و آرزوها.

پانویس

منابع

• علی اکبریان تبریزی، آرزوهای طولانی، دانشنامه پژوهه، تاریخ بازیابی: ۲۴ آبان ۱۳۹۱.
• آیت الله مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ج ۲.